Cảnh người dân bắc thang ném phao thi trong kỳ thi tốt nghiệp THPT tại Hà Tây năm 2001 - Ảnh tư liệu
Từ một thời "toàn dân đi thi"
Những năm 2000-2006, tiêu cực ở kỳ thi tốt nghiệp THPT trở nên phổ biến đến mức không cần che giấu.
Hình ảnh quen thuộc ở những điểm thi thuộc tỉnh Hà Tây (sau này thuộc Hà Nội) thời đó là cảnh người dân đu cây, trèo tường, thậm chí sắm những chiếc thang dài để vượt tường rào nhảy vào trong khu vực thi thực hiện hành vi "ném bài".
Kỳ thi tốt nghiệp THPT vì thế mà "sôi động như đi hội". Anh Xuyên ở Thanh Oai (Hà Nội) kể mình từng bị kéo vào trào lưu giải đề thi. Kỳ thi, những thanh niên học giỏi, đã hay đang học ĐH như anh được gọi về làng chỉ ngồi giải đề, chép tay ra giấy.
"Toàn dân như thế nên tôi cũng suy nghĩ sai lệch cho đó là chuyện bình thường, thậm chí là việc làm phúc" - anh Xuyên kể lại.
Nghệ An thì từng "nổi tiếng" với vụ sai phạm ở điểm thi THPT Nam Đàn 2 khi những hình ảnh lộn xộn trong phòng thi được thầy giáo Lê Đình Hoàng dùng thiết bị ghi hình lại. Bốn đoạn clip do thầy giáo này công bố là bằng chứng cho sai phạm.
Còn ở Hà Tây khi đó, một người khác là thầy giáo Đỗ Việt Khoa cũng đứng lên tố giác sai phạm thi có tổ chức ở hội đồng thi THPT Phú Xuyên A, THPT Đồng Quan, THPT dân lập Xuân Mai. Bộ GD-ĐT khi đó đã thanh tra đột xuất và yêu cầu Sở GD-ĐT Hà Tây chấm lại bài thi của ba hội đồng này. Đó là bối cảnh trước thời kỳ thực hiện kỳ thi "hai không".
"Đã có thầy giáo kể với tôi khi đang làm nhiệm vụ thi có người dân đi thẳng vào khu vực phòng thi, hỏi đi đâu thì người này thản nhiên đáp tôi vào mang tài liệu cho nó một tí" - ông Nguyễn Thiện Nhân (đại biểu Quốc hội TP.HCM, nguyên bộ trưởng Bộ GD-ĐT thời kỳ 2006-2010) kể lại về thời điểm ông mới nhậm chức và đi thị sát tại các địa phương.
Thực tế đó là cơ sở để bộ trưởng khi đó phát động thực hiện nói không với tiêu cực trong thi cử. Kỳ thi năm 2007 được siết chặt ở các khâu coi thi, chấm thi.
Tổ chức thi chặt chẽ để đánh giá chất lượng thật sự, không dùng kết quả thi để truy trách nhiệm của các nhà trường, thầy cô là chủ trương khiến người trong ngành giáo dục thời kỳ đó yên tâm "làm thật".
Giám thị ở một hội đồng thi ký danh sách bốc thăm nhận phòng thi trong kỳ thi tốt nghiệp THPT - Ảnh: VĨNH HÀ
Những con số đau lòng
Ông Lê Tiến Hưng, giám đốc Sở GD-ĐT Nghệ An thời kỳ "hai không", nhớ lại: "Từng có người dân nói với tôi "nếu các bác làm nghiêm, đảm bảo công bằng thì dù con cháu tôi có trượt, tôi cũng bằng lòng". Việc chống tiêu cực được đồng lòng từ các cấp lãnh đạo đến các nhà trường và người dân là động lực cho chúng tôi".
Kỳ thi tốt nghiệp THPT năm 2007 được làm nghiêm, bắt đầu bằng việc tác động vào ý thức của "người trong cuộc", gồm cán bộ, giáo viên, thí sinh và người dân nói chung. Quy chế thi được siết chặt và có thêm những nội dung mới.
Ví dụ như quy định khác lạ (so với cả hiện thời): điều kiện để phúc khảo bài thi là điểm bài thi thấp hơn điểm trung bình cả năm của môn học đó từ 2 điểm trở lên. Có nghĩa một bài thi đạt 6,5 điểm muốn được phúc khảo thì điểm trung bình môn học của thí sinh phải đạt ít nhất là 8,5 điểm...
Tuy nhiên điều căn bản dẫn tới những thay đổi của kỳ thi năm 2007 không phải chỉ có quy định nghiêm mà là việc thực thi nghiêm được triển khai một cách tự giác, tự nguyện.
Năm 2007, Nghệ An - một địa phương là "đất học", thường xếp tốp đầu trong tỉ lệ tốt nghiệp cả nước, có một kết quả bất ngờ: chỉ có 45% học sinh tốt nghiệp THPT.
Năm đó tỉnh có tỉ lệ tốt nghiệp thấp nhất cả nước là Tuyên Quang (14,1% với học sinh học THPT và 0,22% với bổ túc THPT).
Tuyên Quang cũng là tỉnh duy nhất một học sinh đậu tốt nghiệp loại giỏi. Địa phương có tỉ lệ tốt nghiệp cao hiếm hoi năm đó là TP.HCM (95,1%). Năm đó cả nước chỉ có 66,6% học sinh dự thi đậu tốt nghiệp.
Có nhiều trường THPT, trung tâm giáo dục thường xuyên tại Quảng Ngãi, Phú Thọ có tỉ lệ 0% đậu tốt nghiệp. Một huyện ở Kon Tum chỉ có duy nhất một học sinh đậu tốt nghiệp.
Dù biết trước kết quả thi sẽ thấp nhưng nhiều người trong ngành giáo dục khi đó cũng không thể hình dung nó lại bi đát đến như thế.
Việc "học thật, thi thật" lộ diện với những con số đau lòng. Với trên 1 triệu thí sinh dự thi năm đó, có trên 300.000 thí sinh trượt tốt nghiệp.
Kết quả này dẫn tới nhiều tranh cãi với các ý kiến trái chiều.
Tuy ủng hộ "hai không" nhưng nhiều nhà giáo dục cho rằng việc "siết kỷ cương" đột ngột khiến cho các nhà trường và học sinh không có thời gian để điều chỉnh nâng chất lượng dạy học.
Một giám đốc sở nhớ lại: "Mặc dù việc thực hiện "hai không" có đầy đủ các văn bản pháp lý nhưng là người đứng đầu ngành giáo dục khi đó, tôi vẫn phải giải trình trước cuộc họp của hội đồng nhân dân, phải trả lời chất vấn của lãnh đạo tỉnh.
Dù sao chất lượng giáo dục bất ổn thể hiện ở kết quả thi cũng là trách nhiệm của ngành mà tôi là người đứng đầu. Trước đây bất ổn đó không phải không ai biết nhưng nó không lộ diện, không phơi bày cho cả nước biết".
Giải quyết hệ lụy
Ông Nguyễn Thiện Nhân kể lại: "Tôi biết một số giám đốc sở chịu áp lực lớn từ cấp trên khi kết quả thi tốt nghiệp thấp quá. Là người phát động việc chống tiêu cực trong thi cử nên khi đó ở đâu giám đốc sở gặp khó, bị khiển trách thì lãnh đạo bộ cử người thay phiên nhau đi tới đó để gặp bí thư, chủ tịch tỉnh trao đổi để thông suốt tư tưởng về việc "làm thật" vì tương lai của thế hệ trẻ.
Kỳ thi năm đó tưởng như kết thúc nhưng những việc phải giải quyết tiếp tục kéo dài. Các đoàn công tác của Bộ GD-ĐT đi về như con thoi giữa các địa phương. Hàng loạt cuộc họp, bàn thảo. Cuối cùng môt quyết định được đưa ra: Tổ chức thi tốt nghiệp THPT đợt 2 cho những thí sinh thi trượt.
Theo đó những thí sinh thi trượt đợt 1 được dự thi đợt 2 sau gần ba tháng. Thí sinh có thể đăng ký thi lại tất cả các môn thi có điểm dưới 5,0 hoặc chọn dự thi lần 2 một vài môn có điểm dưới 5,0. Năm đó các trường học mở cửa suốt ba tháng hè để ôn thi cấp tốc cho thí sinh thi đợt 2.
Cả nước có trên 237.000 thí sinh dự thi tốt nghiệp đợt 2 năm 2007. Sau hai đợt thi, tỉ lệ tốt nghiệp THPT trên cả nước nâng lên được 80,38% (với THPT) và 46,26% (với bổ túc THPT), chỉ thấp hơn so với năm trước khoảng 10%.
Sau hai lần thi, Bắc Kạn xếp "đội sổ" với 24,81% tốt nghiệp. Một số địa phương như Nghệ An, Thanh Hóa, Hà Tây vẫn có khoảng 10.000-12.000 học sinh thi trượt.
Năm 2008, Bộ GD-ĐT vẫn duy trì hai đợt thi tốt nghiệp THPT. Tỉ lệ tốt nghiệp đợt 1 năm đó đạt 75,96%. Sau hai đợt thi, tỉ lệ tốt nghiệp nâng lên 86,57%. Nhưng từ 2009, tỉ lệ tốt nghiệp THPT trên cả nước tăng mạnh, nhiều địa phương tăng đột biến, chạm ngưỡng 98-99% tốt nghiệp.
Tới năm 2014 (trước khi gộp kỳ thi tốt nghiệp và tuyển sinh ĐH), tỉ lệ tốt nghiệp cả nước đạt 99,02%.
Kỳ thi tuyển sinh ĐH "ba chung"
Trong các năm từ 2002 đến 2014, bên cạnh kỳ thi tốt nghiệp THPT, Bộ GD-ĐT áp dụng kỳ thi tuyển sinh ĐH-CĐ theo phương thức "ba chung", gồm chung đề, chung thời gian thi, chung kết quả thi.
Kỳ thi "ba chung" cho tới nay vẫn được giới chuyên môn đánh giá cao về độ nghiêm túc, tin cậy. Việc sử dụng kết quả chung để xét tuyển tạo thuận lợi cho các trường và thêm cơ hội cho thí sinh. Nhưng với ba đợt thi dành cho các khối thi khác nhau, nhược điểm của kỳ thi là cồng kềnh, tốn kém.
******************
Chỉ vài năm kể từ khi thực hiện cuộc vận động "hai không", cảnh gian lận thi cử lại tái phát. Nhưng khác với thời kỳ trước, đó là những vụ sai phạm tinh vi, có tổ chức.
>> Kỳ tới: Những vụ gian lận rúng động
BÌNH LUẬN HAY